البته ایران وروسیه نیز درروند دلارزدائی ازاقتصاد خود ، تجربه ی ناموفقی را درتجارت باهند ، پشت سرگذاشته اند وبرخی کارشناسان ، این تجارت را " تله ی روپیه " (Rupee trap) نامیده اند. حسابهای این دوکشور دربانکهای هند ، اکنون انباشته ازروپیه ی بلامصرف است که نمی توان ازآن درتجارت بین المللی استفاده کرد. ازسوی دیگر دورشدن ازسیستم دلار ، مشارکت نفت دربرابرامنیت راکه دهه هاست بین شورای همکاری خلیج وآمریکا برقراراست ، به خطرافکنده است. ایران که دهه هاست تحت تحریم آمریکاقراردارد، اکنون به کارشناس دلارزدائی تبدیل شده است. این کشور ، مکانیسمی رابرای تجارت باهند براساس روپیه تدارک دید که علیرغم همه ی کاستیها ، ازسال2012 تاکنون همچنان فعال است. مضمون این مکانیسم ، صدورنفت باتخفیف 35 درصد به هند درازای دریافت محصولات کشاورزی ازاین کشورمی باشد. ایران همچنین نفت وگاز خودرا باتخفیف جذاب ، درمقطعی درازای دریافت طلا ویورو ، به ترکیه صادرکرد. اما پس ازلغو معافیت های وارداتی ازایران توسط آمریکا درسال2019 ، این ترتیبات ، باچالشهائی بزرگ روبرو گردید.آمریکا همچنین " هالک بانک " (Halkbank)، بانک بزرگ دولتی ترکیه رابخاطر کمک به ایران جهت دورزدن تحریمها ، مجازات کرد.لذا ، حتی درغیاب اتکاء ایران به دلار، تداوم اعمال فشارآمریکابرشرکای تجاری این کشور، موجب می شود که ایران دائماً ترتیبات تجاری خود راتغییردهد وفضای حاکم برتجارت خارجی خودرادستخوش نوسان وبی ثباتی نماید. این کشوراکنون تلاش می کند باعضویت درکلوب کشورهای تحت تحریم آمریکا ، ترتیبات مالی جایگزین رابرای اقتصاد خود تدارک ببیند. ایران این سیاست را " پاسخ ناگزیر" به استفاده ی آمریکا ازسلاح دلار، نامیده است. دراین چهارچوب ، ایران وروسیه تلاش می کنند ازیک رمزارز بنام Stablecoin که ازپشتوانه ی طلا برخورداراست ، درمبادلات بانکی ومعاملات تجاری استفاده نمایند. اما رمزارز ، شکی ازپول دیجیتال است که کنترل دولت رابرنمی تابد.(2)

برخی نیزدرایران براین باورند که می توان ازطریق سواپ ارزی (currency swap) برتحریمهای بین المللی غلبه کرد. سواپ ارزی ، قراردادی است که درآن ، دوطرف پرداختهای خود رابراساس ارزهای مختلف انجام می دهند تاازنوسانات نرخ ارز واقدامات تحریمی درامان بمانند. البته اغلب قراردادهای سواپ ، عملی نمی شوند زیراسواپ ارزی فقط درصورتی موفق است که دوطرف قرارداد ( ونه فقط یک طرف) دچاراضطرارباشند. ازسوی دیگر ، بانک مرکزی ایران پیش شرط هائی رابرای سواپ ارزی درنظرگرفته که تعیین ارز واسط ومکانیسم آن به پولهای محلی ، موازنه ی تجاری وترازدیون میان دوکشور ، ونیز اراده ی سیاسی کشورها وبانکهای مرکزی آنها برای اجرای قرارداد، ازمهمترین آنها می باشد. اجرای قرارداد سواپ ، هنگامی میسّر است که دست اندرکاران پولی دوکشوربتوانند خطرنوسانات پولی رادراقتصاد کلان خود ، به حداقل برسانند. درحال حاضر به علت نوسان بسیاربالای نرخ ارز درایران ، بانک مرکزی این کشور نمی تواند معاملات ارزی را بطورموثر مدیریت نماید وسیاست کنترل بازار ارز نیزکه اکنون دنبال می شود ، ذخائرارزی کشوررا درمعرض خطرقرارمی دهد. سقوط سریع ارزش ریال ، حاصل سیاست مدیریت بازار ارز است که نقش ریال رابعنوان پول واسط در سواپ ارزی ، بسیارکاهش داده است. درواقع نه ایران ونه هیچیک ازشرکای تجاری این کشور، درموقعیتی نیستند که بتوانند نوسانات ارزش پول خود راکنترل نمایند. بعلاوه ، سواپ ارزی به نفع کشوری است که ارزش افزوده ی صنعتی بالاتری ازکشورمقابل دارد که فقط مواد خام صادرمی کند. درواقع ، رقابت پذیری بالاترکالاهای چینی نسبت به کالاهای ایرانی ، برتولید کننده ی ایرانی فشاروارد می کند ودربلند مدت ، این کشوررابه انبارکالاهای ساخته شده ی چینی تبدیل می نماید. واردات کالا ازکشورهائی که ارزش افزوده ی بالاتری دارند ، به دورباطلی منجرمی شود که حاصلی جززیان برای کشور وارد کننده ندارد. مسئله ی مهم دیگر دررابطه باسواپ ارزی موفق این است که دوکشورباید نقش پول سوم رادر تسویه حساب فیمابین حذف کنند وبرای اینکار، فقط اراده ی سیاسی کافی نیست. ازسوی دیگر ، سواپ ارزی به هیچوجه نمی تواند جایگزین مناسبات کارگزاری بانکی گردد ومبنای دورزدن تحریم قرارگیرد. حتی درصورت لغو تحریمهای ثانویه ی آمریکا علیه ایران ، بازهم عدم دسترسی به ابزارها واستاندارهای بانکداری بین المللی ومقررات کارگروه ویژه اقدام مالی (FATF) ، مانع ازایجاد مناسبات کارگزاری پولی میان ایران ونهادهای مالی یا شرکای بین المللی این کشورمی گردد. به گفته ی رئیس سابق پژوهشکده ی مالی وبانکی ایران " آنچه مسلم است اینکه ایران باید هزینه های هنگفتی بابت جایگزینی دلاربپردازد وامتیازات فراوانی ازاین بابت بدهد." معهذا دلارزدائی درایران ، تاحدودی درکوتاه مدت ، به ثبات اقتصادی این کشورکمک می کند وبه اقتصاد بحران زده ی ایران،یاری می رساند.(3)

عراق نیزاکنون مشکل دلارزدائی رابه شکلی دیگرتجربه می کند. عدم اعتماد عمومی به پول ملی وسازمانهای دولتی این کشور، موجب گردیده تا دلار درمعاملات داخلی عراق ، جایگاه ویژه ای کسب کند. اما ازاوائل سال 2023 ، استفاده ازدلار درمعاملات داخلی این کشور ممنوع اعلام شد وبرای حل مشکل کمبود دلارنیز به بانک مرکزی عراق اجازه داده شد تا به بانکهای این کشوراجازه دهد تامعاملات تجاری باچین را به یوان انجام دهند. چین اکنون به بازیگرعمده در اقتصاد عراق تبدیل شده است وشرکتهای نفتی این کشور، کنترل تولید وصادرات یک سوم نفت عراق رادردست دارند. معهذا کشورهای عربی حوضه ی خلیج فارس، بیش ازآن درساختاراقتصادی وامنیتی تحت رهبری آمریکا ادغام شده اند که بتوانند یک شبه دلاررا ازعرصه ی مبادلات خارجی خود کناربگذارند. بنابراین استراتژی بلند مدت این کشورها ، مانوردرمناطق دلاری وغیردلاری اقتصاد جهان، بجای زیرسئوال بردن کلیت نظم اقتصادی تحت رهبری آمریکا می باشد.

دلارزدائی ازسیستم مالی بین المللی همچنان ادامه دارد وتوسعه ی پلاتفرم های خودکار تجاری نیز به این روند سرعت بخشیده وازهزینه ی معاملات تجاری کاسته است. اما این روند ، بسیارکند وگام بگام صورت می گیرد ونباید انتظارداشت که یک شبه حاصل شود. سیستم کنونی جهان ، هنوز وابسته به دلاراست وعلیرغم نقاط ضعف آن ، فعلاً هیچ جایگزینی برای آن متصورنیست. اگرچه اقتصاد آمریکا باچالشهای جدّی روبروست وپیشقراولی آن زیرسئوال رفته اما هنوز موضعی قدرتمند دربازارهای مالی جهان دارد. تا زمانی که آمریکا بتواند فرصتهای ثابت ، معتبر وجذاب تری از رقبا به جهان عرضه کند ، دنیا همچنان وابسته به دلارباقی خواهد ماند. اما اگرپولی پدیدارشود که بتواند مزایای دلاررا عرضه کند ، آنگاه آغازپایان دلار فراخواهد رسید.(4)

زیرنویس

1)De-dollarization: the eroding dominance of the US dollar , www.livemint.com

2)the state of de-dollarization in the Gulf , www.iiss.org

3)can de-dollarization break Irans economic isolation? , www.al-monitor.com

4)De-dollarization:Myth or Reality? , www.valdaiclub.com

کمک مالی به کارت بانکی شماره 1560-2254-9973-6037